Қожа Ахмет Иасауи кесенесі

Қожа Ахмет Иасауи кесенесі.

Өткен дәуірлерде құрылыс саласында қол жеткен табыстардың көпшілігін өз бойына жинақтаған ғимараттардың бірі Түркістан қаласындағы күні бүгінге дейін жақсы сақталып келген Ахмет Иасауи сәулет ғимараты.

Ғимараттың салыну тарихына кіріспес бұрын Ахмет Иасауидің өз өміріне қысқаша түсінік берейік.

Ахмет Иасауй шамамен XI ғ. соңында - XII ғ. басында Сайрам қаласында дүниеге келеді. Тегі - жергілікті түркі тайпаларының бірі көсіннен күнелткен Ахметтің әкесі Ифтихар баласы Махмудтың ұлы Ибрагим және анасы Қарашаш, бұл кісілердің бейіті Сайрам қаласында.

Ахметтің тұңғыш рухани ұстазы әрі тәрбиешісі атақты шайхы Арыстапбаб болған. Ол дүние салғаннан кейін Ахмет Бұхараға келіп, атақты шайхы Қожа Жүсіп Хамаданидан софылық ілім жайлы дәріс алады.Сөйтіп, "Ақиқатты хақ жолдарын" түсіндіру құқына ие болады. Біраз уақыт бойы ол Бұхарадағы софылық қоғамын басқарып жүреді. Бірақ көп ұзамай өзінің рухани дүниесін қанағаттандырмаған осынау хұзырлы орыннан бас тартып, Түркістан қаласына қайта оралады. Бұл жерде Ахмет Иасауи өзінің уағызшылық қызметін кеңінен өрістетеді.

Аңызға қарағанда Ахмет Иасауи Мұхаммад пайғамбар жасына келген соң, оны аза тұту белгісі ретінде қалған өміріп өзі уағыз айтатын мешіт іргесінде қазылған жер асты мекенінде (Қылуепе) өткізді. Мұнда оның үй іші ғана емес, шайқының ілім алып жүрген көптеген шәкірттер де болады.

Ол 1166-67 жылдардың бірінде дүние салды. Жергілікті қауымдарды? ұлттық әулиесі ретінде Иасауи халықтың аса көп жиналуымен оөіңдік арнайы соғылған кішкене мазарға жерленеді.

Бізге келіп жеткен жазба мәліметтерден көне Иассыда, қазіргі кесене тұрған орында, мұсылманның атақты әулиелерінің бірі шайқысы-Ахмет қабіріне ХІІ ғ. өзінде-ақ шағын мавзолей орнатылғаны белгілі. Кейін бұл мавзалей мұсылмандардың жаппай тәубе ету орнына айналды.

Зират әлемдегі ең бай зиратгардың бірі ... дәрежесіне көп тәуеп етушілер мен жергілікгі тұрғындардың берген бітір - садақаларының арқасында ғана жетті деп шамалаған жөн. Алтын Орда ханы Тоқтамыстың Түркістанды сан мәрте шауып, мавзалейді тонап отыруы тектен - тек болмаса керек.

1390-91-94-95 жылдардағы қан төгіс ұрыстарда Темір Алтын Орданың өктемдігін жойып астанасы - Сарай Беркені өртеп жібереді. Міне, осы жеңістің құрметіне Ахмет Иасауидің ескі мазарының орнына жаңа зор мемориалды ескерткіш орнатуды ұйғарды. Осы тұрғыда Темір тек діни мақсат мүддені ғана Көздеген еді деу қиын. Бұл оның беделін көтеруге үстемдігінің мызғымас берік екендігін көрсетуге және дала жақ сыртының сенімді болуы үшін де қажет еді.

Бұл кезде Темір Моғолстан әміршісі Хызыр Қожа ханның қызы Түкел ханымды әйелдікке алмақ болып, той қамына кірісіп жатқан. Қалыңдығын қарсы алу үшін Темірдің әмірімен Самарқандта "Дилкуша" (Гүл атқан жүрек) бағын салу аяқталды. Қалындығының алдынан шығуға аттанған Темір жолшыбай Шыназ елді мекеніне таяу маңындағы Ахангеран қойнауында біраз аялдайды. Қыркүйек айында ол осы арадал Иасыға соғын Ахмет Иасауи зиратының басында құлшылық ету ырымын жасайды. Мазар жанында тұратын шырақшы мен дін қызметкерлерге қымбат бағалы сыйлықтар береді. Міне, осы сапарында Темір, яғни 1396ж. қыркүйек айында, өз мемлекеттен тыс жерде алып құрылысты салуға бұйрык, берген көрінеді.

Құрылысты жүргізуді Темір өзі игілікті істермен шұғылданып Мәулен Убайдулла Садырға жүктеді. Мавзолейді салу жедел қолға алынып сол заманғы дсңгейден қарағанда, аса қарқынды жүргізілді. Көптегем жазба деректерге қарағанда, болашақ құрылыстың жобасын жасауда Темір тікелей өзі қатысып негізгі өлшемдерді анықтаған көрінеді.

ХІVғ. соңы мен Хғ. басы кезінде тарихи жағдайға қарамастан Темірдің бұйрығы кілт етілмей орылдалады, осыған қарамастан Темірдің шахарстаны-Шараф-ед-дин Иездидің «Жеңіс кітабындағь» құрылыстың 2 жылда салынып бітті деген мағлұматына сену мүмкіл емсс, оның үстіне күні бұрын ойластырған Қілтайға ірі жорық іске аспай 1405жыдың 20-шы ақпанында қазіргі Темір станциясы маңында Әмір Темір қайтыс болады да құрылыс тоқтан қалады.

1991 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап Ахмет Иасауи республикалық музейі "Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдели қорық музейі" болып қайта құрылды. Қорықтың жалпы ауданы 88,7га.(Қазіргі кезде ортағасырлық ескерткіштер 71 жуық және 19-20 ғасырдың 22 сәулет ғимараттары музей қорының құрамында жалпы қорықтың ауданы 393,75га. Оған бірнеше ортағасырлық іскерткішт кіреді:

1. Қазақ хандарының зираттары (Есім. Абылай хандар XVI -XVII ғ.ғ)

2. Орта ғасырлық "Шығыс моншасы" XVIғ. (монша 1975 жылға дейін жұмыс істеді)

3. Жер асты мешіті. Қылует халық арасында кең тараған Ахмет Иасауи 63 жасқа келген соң Мұхаммедтен артық өмір сүру "күнә" деген оймен өмірінің қалған жылдарын осы жер астында өткізген көрінеді.

4. Осында отырып бүкіл мұсылман әлеміне белгілі өлеңдер жинағы "Хикметтерін" жазады.

5. Шілдехана, Белгісіз мавзолей, Гауһар ана, Айқожа - ата мавзалейі т.б. ескерткіштер.

Қазір біз ескерткіштің қасбеті беткейінде тұрмыз. Ахмет Иасауи соулет-ғимараты аса үлкен порталды-күмбезді құрылыс. Оның ені 46,5 ұзымдығы 65м. Ғимараттың орасан зор порталы және бірнеше күмбезі бар. Оның орталық болмесінің өңіріндс түрлі мақсатқа арналған 35 бөлме салынған.

Оның дуалы қапталмаған, жалпы қорғанның барлық құрылымы бітпеген. Тнмірдің кезінде бас порталдың барлық құрылымы бітпеген тек нұсқасы ғана бар-ды, оның құрылысы қыжыры бойынша 1000-шы жылы (15ХЗ-1598) Бұхарды билеген Абдолла хан II аяқтайды. Осы кезде арқасы түйістіріліп, түпкі қабырға және осы қабырғадан жоғары үлкен ойық салынды.

ІІ Абдолла хан заманындағы жөндеу жұмыстарына арналғап ағаш діңгектер бүгінге дейін сақталған.

ХІХғ. Қоқан билігі тұсында мұнаралар мен қорғанға қарай қорғану орындары салынып мавзолей қамалға айналдырылған. Мұнан кейінгі ғасырларда Түркістан билеушілері өз кезеңіне сәйкес кесене құрылысын аяқталуына тырысқанымен ешқайсысы да белгілі бір нәтижеге келе алмаған.

Қазірігі кезде бұл ашып құрылыс бізден 700-800жыл бұрын өмір сүріп кейіннен қазақ халқының негізін құрған көпе түркі тайпаларының тілі, діні, мәдениеті мен тарихын зерттеуде құнды дерек болып табылады.

Ендігі әңгіме музей ішінде жалғасады:

ҚАЗАНДЫҚ : Қазандық құрылымы жашпан Орта Азия мен Қазақстанда кеңінен табылған күмбездерді жабудың әдісі, шаршыдни сегіз бұрышты қабырға кейін одан күмбезге өту әдісі қолданылған. Оның қабырғасының қалыңдығы З метрден 5 метрге дейін болса, жапырылаган сайын бірте-бірте жіңішкереді Қазандық қабырғалары өзін айнала қоршаған бөлмелердің қабырғаларына сүйеніп тұр. Демек олар орталық Қазандық бөлмесіне тіреу қызметін атқарып тұр. Қабырғалардың төменгі жағы алты қырлы бояулы қыштармен белденген, солтүстік ойықта жарты бағаналармен көмкерілген және олар жиналмалы нозайқаларлар құрастырылған.

Қазандық Орта Азия мен Қазақстандағы кірпіштен өрген күмбездердің ішіндегі ең үлкен диаметрі 18.2 метрлік күмбезбен көмкерілген. Күмбездің ұшар басына дейін есігіндегі ғимараттың биіктігі 39метр қазан жалпы көлемі 330 шаршы метр.

Сегіз бұрышты барабан арқылы көтерілген күмбез ішкі жағынан тамаша сталактитармен көмкерілген, олардың кей жерлерімен және ою- өрнектері XIX ғасырдың 80-шы жылдарында (1884-1886ж.ж.) болған жөндеу жұмыстары кезінде боялып жіберілген болатын.

Қазандықтың белгілі атқаратын қызметі болған емес, тек үлкен діни мерекелерде онда намаз оқылатын. Залдың аты жеті түрлі қымбат металл (алтын,күміс,мыс,мырыш,қалайы,қорғасын,темір) қоспасынан құйылған қа занға байланысты аталған. Қазанның салмағы 2 тонна, диаметрі 2,4метр, сыйымдылығы 3000 литр, биіктігі 162см. Қазанды осы қаладан 25 шақырым жердігі Қаршақ деген елді мекенде Әмір Темірдің жарлығымен 1399жылы Қожа Ахмет Иасауи кесенесіне иралып құйылған. Осы құйған Тебриздік шебер Адел Озиз Шарафуддин.

Кезіндс қазан төңірегінде жылқы құйрығы тағылған он ту түрған. Олардың кейбірінің жарты ай бейнесі мен жазулар түсірілген үшкір ұштары да болатын. Тайқазанның гүл тәрізді он құлағы бар. Тайқазанның үстінгі жилігіндегі үш қатарлы белбеуі сан алуан өсімдік тектес ою-өрнекпен ііақышталған да және араб жазуларымен жазылған. Қазандықтың бүкіл комплексті орталыққа және оны айнала қоршай орналасқан бөлмелерге шығатын 14 есік.Олардың екеуі XIV ғасырдан сақталып келе жатқан есіктер. Бірі қазандық,тың пен есігі-қақпа, екіншісі қабырхананың есігі-қапсырма. Бұл есіктс ортағасырлық оюлы есіктердің тамаша үлгісі болып табылады. Қазандық пен ханадағы өрнектеліп жасалған ағаш есіктерді жасаушы Сафар шебер. Мұндай өрнек салу өнсрі Қазақстан мен Орта Азияда өте ерте заманнан бері дамып жатқандығын айта кету керек. Ою-өрнектің ең көне түрлерін киіз үйлер есіктермен, бағаналардан, үй тұрмысында қолданылатын бұйымдардан болған. Ою-өрнек салуда негізінен жаңғақ, арша, терек ағаштары пайдаланылған.

ҚЕСЕНЕНІҢ ҚҰРЫЛЫС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ : Табан топырағы ылғалды жерге салынған Ахмет Иасауи комплексі ХІУғ. құрылыс инженерлерінің сөзсіз озық шешімі болып табылады. Пропорциялық қатынастардың бірлігі, құрылыс тәжірибелері ортағасырлық шеберлердің сәулет өнерінің күрделі теорияларын меңгергенді көрсетеді.

Ахмет Иасауи құрылысының тағы бір ерекшелігі оның құрылысына және Көне түркі ақынының алғашқы қабырының қалдығы қамтылған. Салмақ көп түсетін миллондарының табанына ірі кесек тастар қалаған. Ал басқа қабырғаларының табан топырағы тек тапталған. Ескерткіштің ірі тасынан жоғарғы бөлігі конструкция түрлеріне қарай әр түрлі ерітінділерге бекітілген күйген кірпіштен қаланған 600 жыл бойы өмір сүріп келе жатқан ғимарат. Табан топырағы ылғалды жерге салынғандықтан 50-60см төмен ойықталып байқау болады. Ғимараттың жеке бөліктерінің архитектуралық формаларының өзара үйлесімділігі негізінен алғанда Қазақстан мен Орта Азияға тән келген қабырға ұзындықтарының осы бөлменің көлденеңіне сәйкес теориясының қалауы сақталуына байланысты. Қазандық бөлмесінен 8 дәліз тарайды.

Шатыр тұрғызу техникасы мен түрлері:

1. Арқалы желкендерне орнатылған, кең қанатты күмбез.

2. Қанатты желкендерге орнатылған, кең қанатты күмбсз (Құдықхана).

3. Тік көтерілген кең, қанатты күмбез жарық сәулелі орталық (Мешіт).

4. Көтермелі арқаларға орнатылған кең қанатты күмбез (Асхана, дәліздер). Калқан тәрізді желкендерге орналасқан аласа күмбезшілер (кітапхана, кіші Ақсарай). Цилиндрлі шатырлар

Бір орталыққа жинақталған комплекс бөлмелері, бір-бірімен көптеген дәліздермен, баспалдақтармен байланысқан. Олардың барлығы комплске 22. Ғимаратта баспалдақтардың мынадай түрлері кездеседі. Айналма, бір шеті айқасып келген шахтадағы баспалдақтар (Мұнара мен үлкен күмбездердің төрт қырлы қабырғасы).

Айнала төрт бұрышты шахта және жылжымалы жарты арқалар тізбегі арқылы орналасқан баспалдақтар (дәліз баспалдақтары). Айналма, тік бұрыштар шахта (бас порталдың ойығы). Шахтасыз ашық баспалдақтар.

XIX ғасыр аяғында ортағасырлық сәулет өнерінің інжу-маржаны Қожа Ахмет Иасауи мавзолейінің мүлде құлап қалу қаупі тұрды. Алғашқы жөндеу жұмыстары 1925жылдан бастап жүргізілді. Атап айтқанда, алдыңғы порталды биіктету жұмыстары 1928 жылы архитектор Бачинскийдің басқаруымен жүргі зілді. 1938-1941 жылдар арасында Н.В.Бакланов, М.Ф.Мауэр, Засыпкиндердің қатысуымен жүргізілген мавзолей конструкциясын бекіту жұмыстары ескерткіштің құлау қаупі біршама азайтты. Бірақ Ұлы Отан соғысы жұмысты одан әрі жалғастыруға мүмкіндік бермеді. Ол жұмыс тек 1952жылы дами бастады.

1972-1982 жылдар арасында профессор Мендіқұловтың қатысуымен В.Тұяқбаева мен А.Н.Прокуринның жобалары бойынша комплекс конструкциясының жарылған жерлерін бекіту жұмыстары жүргізілді. Комплекстің негізгі бөлмелерін қалпына келтіру жұмыстары аяқталды.

1972 жылы Түркістанда ғылыми қайта қалпына келтіру шеберханасы ашылды және осы шеберхана бояуды кірпіштерді жасаудың жаңа технологиясын өндіріске енгізілуі, қалпына келтіру жұмыстарына көп жеңілдік келтірді.

Асхана. Бөлменің тарихымен таныспас бұрын сіздерді осы асхана бөлмесінің архитектуралық ерекшеліктерімен таңыстыра кетейік. Бұл бөлме қазандық пен дәліз арқылы байланысқан. Асхананың сәулет құрылымдық әдісі үшбұрышты күмбездермен көмкерілген сегіз аркалы композиция. Бұл Қазақстан мен Орта Азия сәулет өнерінде сирек кездесетін нәрсе болғанымен мұнда өте көп пайдаланылған.

Асхана мезгіл тауқымымен жаугершілік зардабын қой шеккен кайта қалпына келтіргенде оның күмбездерімен батыс қабырғасы жаңадан қаланып, сылақтан өткізілген. Бұрын мұнда осындай казандарда туралған ет бидайдан ботқа - "Әлім" дайындалатын болған. Ботқаны 24 сағат уақытында қайнатып пісірген. Ботқаны ағаш астауларға салып қазандыққа жиналған жарлы жақыбайларға, мүгедектерге берілген.

КІТАПХАНА – төбесі алты қырлы күмбезбен көмкерілген, шұңғыл ойықтарының әсерінен, созылыңқы болып көрінетіні шарпал бөлме, екінші қабаттың деңгейіндегі айналма арқылы көрші бөлмелерге шығатын есіктер бар. Мұнда бұрын көне жазбалардың ескі басылымдардың кітапханасы орналаскан. Шығармалар, іс-қағаздарын тіркейтін орын болған. Бұған дәлел Гюлменің кітанхана деп аталуы. Осында ХІV-ХІХғ, Түркістан тарихында байланысты құжаттар әр түрлі қолхаттар сақталған. Бізге жеткен .шығыс кітаптардан XI Іғ. құраны алгебрасы, математикасы, шығыс ағартушыларының көптеген шығармалары, оның ішінде Ахмет Иасауидің "Диуани Хикметі" 1934 жылы Қаз.СССР Ғылыми Академиясы мен республикалық А.С.Пушкин атындағы кітапхананың сирек қорына тапсырылған.

МЕШІТ. Мешіт бөлмесі Оңтүстік Батысқа қарай созылыңқы келетін дәліздер арқылы қабырхана мен қазандықпен, кітапханамен жалғасады. Мінажат үшін пайдаланылған. Солтүстік Батыс жағында шағын бөлмеде құран жайнамаздар, шырақдандар сақталған. Төбеге көтерілетін баспалдақтары бар.Бөлменің он алты терезесі бар, терезелер бөлмеге ерекше жарық беріп тұрады. Қабырғаның төменгі жағы көкшіл қышпен өріліп, майоликалы белдеу бағаналарымен көмкерілген панельмен қапталған. Осындағы кейбір бөлшектеріне алтын жаланған, жеті түсті бұрыннан құрастырмалы - Орта ғасырдағы сәндік өмерінің аса көрнекті туындысы болып табылады.

Мешіт. Мешіт бөлмесі Оңтүстік Батысқа қарай созылыңқы келетін дәліздер арқылы қабырхана мен қазандықпен, кітапханамен жалғасады. Мінажат үшін пайдаланылған. Солтүстік Батыс жағында шағын бөлмеде құран жайнамаздар, шырақдандар сақталған. Төбеге көтерілетін баспалдақтары бар.Бөлменің он алты терезесі бар, терезелер бөлмеге ерекше жарық беріп тұрады. Қабырғаның төменгі жағы көкшіл қышпен өріліп, майоликалы белдеу бағаналарымен көмкерілген панельмен қапталған. Осындағы кейбір бөлшектеріне алтын жаланған, жеті түсті бұрыннан құрастырмалы - Орта ғасырдағы сәндік өнерінің аса көрнекті туындысы болып табылады.

Бөлменің батыс жақ қабырғасында Меккедегі сілтеме көрсетіліп 3,5 х 2,5 мстрлік мозайкалық михран) орнатылған. Оның беті мозайкамен және өсімдік суреті безерленген майолика тақтайшаларымен өрнектелген. Михраб дегеніміз жеке ұшқыр арқасы бар ойық. Бұл ойық көгілдір түсті мозайкамен көмкерілген.

Қабырхана. Қабырхана орта ғасырда калыптасқан бейіт тұрғыз-тәсілімен салынған. Сыр бойында Исламды уағыздаумен белгілі болған көне түркі ақыны Ахмет Иасауидің мүрдесі қойылған жай.. Бұл ойық ақын айтыс болған екі ғасыр кейін қойылғандығына шара байсалды болуы мүмкін. Әулие сағанасының маңыздылығы ғимараттың ортақ орналасқан шағын ғана емес оның үстіндегі күмбезді өзіне жалғасып жайма солтүстік қақпаның таңғажайып әшекейінен аңғарылады.

Үлкен Аксарай. Үлкен Ақсарай қазандықпен кіші Ақсарай мен дәліздер арқылы жалғасады. Дәлізде екінші қабатына шығатын баспалдақ бар. Ақсарай кейіннен Х\-XVI ғасырларда Қазақстан мен Орта Азия сәулет өнерінде алатын рет пайдаланған арқалардың қиылысу конструкциясы қолданылған, сондықтан бөлме құрылысы өз заманындағы аса бағалы сәулет ескерткіші болып табылады. Бастапқы кезде дәруіштер мұсылман қауымы жиналатын орын болған. Ал XV ғасырдың аяғында XIX ғасырдың бірінші ширегіне дейін Түркістанда қазақ хандарының ордасы орналасқан кезде хан сарайының (ордасының) міндетін атқарған кезде мұнда дипломатиялық әскери келіссөздер өткізіліп тұрған.

Кіші Ақсарай. Кіші Ақсарай-қабырғаларындағы шұңғыл ойықтарының әсерінен созылыңқы болып көрінетін бөлме. Мұнда кезінде Үлкен Ақсарайда болған қабылдау кезінде жұрттың күтіп отыратын орны болған. Екінші қабаітағы ойықтар арқылы іргелес дәліздерге шығуға болады. Бөлмесі кішігірім алты-қырлы күмбезбен жабылған. Жарық жоғарыдан жалғыз терезеден түседі. Панелге деп орын қалдырылған қабырғалары әшекейленбеген.

1999 жылдың Маусым айының 3 жұлдызында осы Кіші Ақсарай бөлмесіне үш жүзден астам бейіттер қайта жерленді.

Құдықхана. Қазандық пен дәліз арқылы байланысты ғимараттың шығыс жағындағы, мұнараға көтерілетін баспалдағы бар шаршы бөлме оңтүстіктен ойьіқ есебінен созылыңқылау болып көрінеді. Құдықхананың аты осындағы құдықпен байланысты, құдық құрылыс кезінде су алу үшін қазылған деген жорамал бар. Кейіннен дін иелері құдықтан тартылған суды да деп жариялаған. Құдық айналдыра дөңгелете кірпіштен қалаған диаметрі 80см. Бүрілген су 7-8метр тереңдіктен шығатын болса, ал қазір жер асты суларының көтерілуіне байланысты су 5-6м тереңдіктен шығады.

Музей маңындағы тарихи ескерткіштермен танысудан бұрын, кесененің сырт қабырғаларына көңіл аударайық. Оның сырт қабырғаларының көркемделуі үш бөлікке жіктеледі. Орта бөлігіне үлкен көлемде геометриялық оюлармен өрнектелген жазулар түсірілген, жоғары жағына эпиграфтық фриз. Іргес бөлігі қашалған тас тақталармен дәнекерленген. Мавзолейдің үш қабырғасының үстіңгі жағымен өтетіні эпиграфиялық фризде құраннан алынған сөздер жазылған. Мавзолейдің солтүстік шығыс бетіндс үлкен арқа ойығы бар. Оны Ілияс хан ойығы деп атайды. Бұл мереке намаз күндері зират етуішілерге михраб қызметін атқарған. Ал оның ішкі ашық жерлері көгілдір түсті куфа стильіндегі жазулармен толтырылған. Барлық түрлі түсте тас тақталар тігінен, өңделмегендері көлденеңнен қойылған.

Солтүстік портал қабырғаларының көркемдігі көрген жанды таң қалдырады. Бұл портал комплекстегі ең сәнді әсем портал болып табылады. Осы тұстан қабырханаға күмбезі анық көрінеді. Көрхана күмбезі бұрыш-бұрыштағы төрт бөлікке тіреліп биік мойындықпен көтерілген. Сыртқы күмбезі қашарлы. Бұл қатарларда өсімдік өрнегі бар, пальмитталар мен медальондар түзетін мозайкамен қапталған. Мойындық пен қатпарлы сталактиттің ернеуіне ғажайып өрнектер салынып, жазулар жазылған майолика тақталарымен көмкерілген. Күмбездің үстінде 52 қатпар бар, жалпы биіктігі 37 метр. Күмбездегі XIV ғасырдан сақталынған алты қырлы плиткада Абд-әл-Вахаб-Ширази деген шебер аты жазылған. Оның шеберлігінің соншалықты кереметін бір қарағанда көзге шалынбайтын жазуды, тек арнайы түсіру арқылы ондағы кескінді оқуға болатындығын аңғарамыз. Ғимараттың солтүстік бетіндегі екі бұрыштың екеуінде де цилиндр түріндегі үш ширекті бар, бұлар іргелік кеңере мен эпиграфтық фриз аралығын қиюластырған. Бұл де куфа әрпімен жазылған жазулар мен ою өрнектер түсірілген. Оның ішкі ашық жерлері көгілдір түсті куфа жазуларымен толтырылған. 1864 жылы Черпяев бастаған әскерлері Түркістан қаласын алған кезде Веревкин қорғаушылар бекінген Ахмет Иасауи мавзолейдің батыс қабырғасы беткейінен зеңбірекпен атқылады. Оның снарядтары ескерткішті он бір жерден опырып кетті.

Уақыт өте әлем жұртшылығының пікірінің ықпал ету нәтижесінде мавзолейге патшалық Россияның өкімет орындары да азды көңіл бөліп, құлаған жерлерін кайта қалпына келтіру үшін каржы бөлді. Мавзолейдің батыс қабырғасы қайта қалпына келтіріліп, оның бұрынғы тұрғысынан байқалды, яғни төмен отырғандығы аңғарылды. Сондықтан мавзолейдің батыс және солтүстік қабырғасына екі-екіден төрт тірегіш орнатылған.

Есім хан бейіті Ахмет Иасауи кесснесінің оңтүстік-батыс мұнарасынан 12м. қашықтықта орналасқан ортағасырлық архитектуралық ескерткіш. Кейінгі орта ғасырдағы Қазақстанның ірі саяси қайраткері 1628 жылы қайтыс болған Есім ханның бейіті деп жергілікті ақсақалдардың айтуы мен кейбір тарихи мағлұматтардың сәйкес келуіне байлатысты анықталған. Бейттің жоғары бөлігі толығымен қиратылып тек төменгі мүрдеханасының орны тапа сақталған. 1958 жылы Н.Б.Немцова зерттеу жұмыстарын жүргізіп 70-жылдары жартылай қиратылған қалпында жөндеу жұмыстары жүргізілді.

Қорған қақпасы ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы Түркістан қаласындағы архитектуралық ескерткіштің бірі. 1980-ші жылдары толығымен қайта қалпына келтірілген. Қақпа қала қорғанының шығыс бетінде кейінгі ортағасырлық құрылыс мәнерінде салынған, оның өзі ежелгі порталды құрылыс, екі жанай айналма басқыштары бар мұнаралары жалпы қорған дуалымен жалшысын жағалы. Қорған дуалы тәрізді қақпаның да жоғары бөлігінде оқ атқыш көздер мен жеті дуалдар қарстырылған. Қақпаның өзі екі жақтаулы ағаш есіктен тұрады.

Қорған дуалы ХVІ-ХІХғ.ғ. архитектуралық ескерткіш, көне сақталып бойынша мет Иасауи кесенесінің шығыс жақ бөлігін қоршай 1980-ші жылдары қайта қалпына келтірілген. Қыш кесектен тұрғызылылған, биіктігі 10м. Оңтүстік шығыс және солтүстік шығыс бөлігінде мұнараларымен қоса 150 метрдей қорған дуалымен 1998-99 жылдары Түркістан және Қызыл-Орда шеберлері жөндеуден өткізді. Алғашқы зерттеу жұмыстары барысында дуал арасында тас атқыштардың (3-10см.) оқтары табылған. Қорған дуалы қала тарихынан құмды мағлұмат беретін тарихи-архитектуралық ескерткіш ретінде "Әзірет- Сұлтан" қорық музей құрамына 1989 жылдан алынды.

Белгісіз бейіт XVI ғасырдың тарихи құнды архитектуралық ескерткіштерінің бірі. Ол Ахмет Иасауи кесенесінің оңтүстік-батыс беткейінен 40м. қашықтықта орналасқан, бейттің жоғары бөлігі қандай болғандығы белгісіз, толығымен қиратылған тек төменгі мүрдеханасы жақсы сақталып қалған. Бейітте 7 үлкен және бір жас баланың мәйіті жерлемгендігі және зерттеулер нәтижесінде бұл Түркістан қаласында өмір сүрген белгілі бір кісінің жанұялық бейіті екендігі анықталды, ешқандай жазба деректердің табылмағандығынан "белгісіз мазар" деп аталды.

Шілдехана XII-XIV ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Ол Ахмет Иасауи кесенесінің солтүстік-батыс беткейінен 22м. қашықтықта орналасқан. Кезінде толығымен бұзылып 1980-ші жылдары қайта қалпына келтірілгеп діни-архитектуралық құрылыс. Тік төрт бұрышты болып жартылай жер-астынан салынған бұл құрылысты көне көз қариялардың айтуына қарағанда Ахмет Иасауи кесенесін салу барысында ол жерден шыққан мүрделерді осы жерге қайта жерлеуді Әмір Темірдің бұйрығымен салдырған құрылыс делінеді, ал Иасауи жұптылар ХІІ-ХІV ғасырларды жартылай жер-астынан діни әдет-түрыптарын орындау үшін (зікір салу үшін) арнайы салынған деп айтады.

Шілдехана ескерткішінде зерттеу жұмыстары болашақта жалғастырылады.

Сегіз қырлы бейіт ХІV-ХVІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Ахмет Иасмуи кесенесініқ оңтүстік-шығыс мұнарасынан 40м. қашықтықта орналсқан қазіргі күні бұзылып-қиратылған тарихи орын. Кесенеге өте жақып орналасуы мен негізгі қас бетінің солтүстік шығыс беткейге қартылуына байланысты бекіттің ертеректе, яғни, ХІV-ші ғасырға дейін салынғандығын көрсетеді, бірақ ол жердегі қазба жұмыстарыыда табылған заттардың көпшілігі кейінгі уақытқа XVI-шы ғасырға жатады. "Сегіз қырлы" деп аталуы оның ішкі құрылысында бірдей сегіз ойық қарастырылған. Зерттеу барысында жазуы өшкен үш құлпытас бейіт ішінде сақталғандығы анықталды.

Рабия Сұлтан Бегім бейіті XV ғасырдың ескерткіші, Ахмет Яссауи кесенесінің оңтүстік-шығыс беткейінен 60м. қашықтықта орналасқан. Ескерткіш біздің уақытқа дейін өте қаттты қиратылып кеткен қалпында жеткен, 1980-ші жылдардың бас кезінде толығымен қайта қалпына келтірілді.

Рабия Ұлықбектің қызы, 1451 жылы Әбілхайыр ханға ұзатылған, Көшкінші және Сүйінші ханның анасы, Әбілхайыр хан қайтыс болған соң 16 жыл Түркістанда өмір сүрін, арнайы салыған кесенеде өзі және төрт немерелерімен қоса жерленген.

Құрылыс негізінен 5 бөлмеден тұрады. Алғаш ескерткіште зертісу жұмыстарын жүргізген 1954 жылы К.А.Шакурин болды. 1989 жылы "Әзірет Сұлтан" қорық музейі құрамына енгізілді.

"Халуат" - жер асты мешіті

Халуат жер асты мешіті "Әзірет Сұлтан" мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейінің құрамына кіретін ортағасырлық ескерткіштердің бірі.

XII - ғасырдан XX - ғасырдың 40 - шы жылдарына дейін мұсылмандардың құдайға құлшылық ететін орны болып келген жартылай жер асты мешіті А.Иасауи кесенесінен оңтүстік батысқа қарай 120м. жерде орналасқан.

18 болмеден тұратын жер асты мешіті ғимаратында кіру үшін 7-есік қарастырылған. 2-уі солтүстіктен 5-уі Батыс тұстан. Ал қазіргі қалпына келтірілген жер асты мешітінде екі есік бар. Оңтүстіктеп негізгі кірер есік және батыстан шаруашылық қызметке арналған есік.

Құрылысты салу барысында адам өмір сүруі үшін және діни әдет ғұрыптарды орындауға қажетті нәрсенің барлығы қарастырылған. Мұнда жер астындағы Қожа Ахмет Иасауи салдырған бір аудандық "Ғар" бөлмесіне қоса "Мешіт" бөлмесі, "Жамағатхана" залы, қызметкерлерге арналған "Худжра" бөлмелері, ыстық су дайындайтын, жуынатын, дәрет алатын бөлме ескерілген.

"Халуат" мешітінің 1942 жылғы архитектор А.Д.Шмидт жасаған макеті бойынша қабырға іздері трапедциялық әдіспен зерпелді.

Ескерікішті зерттеу барысында жер асты "Халуат" мешіті бөлмелерінің бірнеше кезеңде тұрғызылғаны белгілі болды.

Жер асты "Халуат" мешітінің қазір сіздер көріп тұрған көрінісі 1940ж сәулетші А.Д.Шмидтің макеті және көне көз қариялардың айтуы бойынша 1982 жылы қайта қалпына келтірілген.

Мешіт құрылысы 1942 жылы бұзылып кірпіштср май зауытпен салуға жұмсалған. Бұл кезде тек төменгі қабаты қалып қойған. 1972-1973 жылдардағы Т.Зеничова және 1979 жылдардағы Е.А.Смағұлов жүргізген археологиялық зертеу жұмыстары нәтижесінде "Халуат мешіт" ХV-ХVІ ғ.ғ. салынып болған орны анықталып, қайта қалпына келтірілді. Әзірет қалпына келтірілген кең тұрғысы: "Ғар" мешіт бөлмесі, Жамағатхана бөлмесі, "Дәретхана" және қызметкерлерге арналған шаруашылық бөлмелері. Қалған бөлмелер қайта қалпына келтіру үстінде.

Бұл құрылымы бойынша төрт бұрышты (1,5 х 1,5) болып келетін бөлме жер астында төрт метр терендікте орналасқан. Қабырғалары және күмбезі төрт бұрышты күйдірілген кірпіштен қаланған. Бөлменің биіктігі 1,6м. Күмбезі «Балхи» тәсілі бойынша қаланып шыққан. Қабырғаларында шам қойылатын оймақтар қарастырылған.

"Халуат" мешітінің Иассы қаласында салынуы көне түркі ақыны Ислам дінін уағыздаушы Қожа Ахмет Иасауидің есімімен тығыз байланысты, 63 жаста қайтыс болған Мұхаммед Пайғамбар жасына толғанда Қ.А.Иасауи Мұхаммед Пайғамбарға көрсетілген құрмет ретінде қалған өмірін жер асты "Халуат" мешітінде өткізеді. «Халуат»-сөзі арабша «Холуәтуі» жалғыз жеке өмір сүруге ұмтылу деген созден шыққан.

Қ.А.Иасауи жер асты "Халуат" мешітінде отырып, халық арасында "Диуани хикмет" (Даналық кітабы) деген кең тараған даналық сөздер жимағын жағады. "Даналық кітабынпда" негізінен төрт нәрсе мадақталады.

Олар: 1. "Шариғат" жол исламның міндеттелген заң мен нұсқаулар жиынтығы.

2. «Тариқат» (жол, сапар)-шыңдықты мистикалық жолмен танып-білу тәсілі.

3. «Мағрифат» (тану, білу) - Құдайды тапу сопылық,

4. «Хакиқат» (нағыз, шынайы) - құдайды тану және оған жақындау.

Ақиқатты іздер табу, адамның өмірінің таза болуы сияқты құбылыстарды Ахмет Иасауи ислам дінінің шарттары арқылы түсіндіруге әрекет жасады.

Түркі халқы ислам дінің қабылдаған соң, араб-парсы тілдері мен исламның оқу бөлімі бұқара халыққа кәпке дейін жай көрініп түсініксіз болып келді.

Осындай тарихи бетбұрыс кезеңінде Ахмет Иасауи өз өлең жырларын көпе түркі тілі болып табылатын шағатай тілінде (оғыз-қыпшақ диалектінде) жазды. Ақынның «Даналық кітабы» атты жыр жинағы арқылы қарапайым халық ислам әлемімен, сол дәуір үшін ілгерішіл саналған сопылық, ағымның философиялық ой-пікірлсрімен танысты. Ахмет Иасауидің атағының жайылуына да еңбеккер болды.

XVI ғ. Шығыс моншасы

Шығыс моншасы "Әзірет Сұлтан" мемлекеттік тарихи-мәдени қорық, музейінің құрамына енетін ортағасырлық тарихи-мәдени сәулет ескерткішінің бірі. Ол кесененің оңтүстік - батыс бетінен 80 м. қашықтықта (орналасқан) жартылай жер астына орналасқан 5 күмбезді 9 бөлмелі құрылыс. Археологтардың айтуы бойынша монша 1580-1590ж.ж. Абдулла хан тұсында кесенеге зиарат етіп келуші көпшілік қауымға арналып салынған көрінеді. себебі оның ішкі не сыртқы құрылысында ешқандай әшекейлі ою-өрнектер салынбаған.

Шығыс моншасы өзінің күрделі конструкциясы мен ерекше архитекуралық құрылымында орта ғасыр шеберлерінің мол тәжірибесі айқын көрінеді ескерткіш.

Мұндай шығыс үлгісіндегі моншалар тіптен ІХ-Хғ.ғ. Отырар, Тараз қалаларында да сақталған.

Моншаның жалпы көлемі 17-15мм., биіктігі 4,80м., кіршілерінің көлемі түгел біркелкі 25х25х5см., қабырғаларыттың биіктігі 1м. асады. Монша 1975 жылға дейін үздіксіз жұмыс істеп келген. 1979 жылдан орта ғасырлық сәулет өнерінің керемет үлгісін болашаққа сақтау мақсатында музейге айналдырылды.

XVI ғасыр архитектуралық ескерткіш. 1975 жылға дейін жергілікті халық монша ретінде пайдаланған. Жартылай жерасты, бес күмбезді, күйген кірпіштен тұрғызылған. Әр түрлі кезеңде, әр түрлі мақсатта пайдаланған тоғыз бөлмеден тұрады: жуыну бөлмесі, ыстық, салқын су бөлмелері, массаж т.б. бөлмелер. Жылыту жүйесінің құрылысы өте шебер жасалған, от жағатын бөлмеден бөлінген ыстық ауа жер асты түтіқшелерімен бар белмелерді еденнің асты арқылы жылытады.

1979 жылдан ескерткішті сақтау мақсатында музейге айналдырылып мемлекет қарауына алынды.

Дәліз бөлмесі: Дәліз-киініп, шешінуге арналған бөлме. Бөлме құрылысының ерекшелігі оның күмбезі Орта Азиялық құрылыс дәстүрі, яғни "балха" әдісі пайдаланып тік төрт бұрыштан күмбез көтерілген. Күмбез ортасындағы жарық-түндігінің аумағы басқа бөлмелерге қарағанда кеңірек етіп жасалған, шебер адамның тыныстауына, демалуын ауа толығы- мен кіріп тұрсын деген мақсат болуы керек.. Бөлмені айналдыра мәрмәр таспен қайталанған суфа орнады.

Орталық жуыну белмесі көлемі жағынан ең үлкен болме болып табыла-ды. Қабырғалары сегіз қырлы болып келіп, үсті үлкен күмбезге барып ұласады. күмбез ортасындағы түңліктің диаметрі-40см. Бұл түңліктер бірішніден - ауаны сыртқа шығарып отыру, екіншіден бөлмеге жарық түсіру қызметін атқарады. Тек осы жуыну бөлмесінде жалғыз кішкене терезе бар.

Кезінде моншаның ішкі беті сыланған, қазіргі кезде құрылыс ерекшелігін көрсету мақсатында сылақтар аршылып тасталынған ортада сегіз қырлы ташмап және айналдыра мәрмәр суфалар орналасқан.

Ыстық және салқын су бөлмелерінің ішінен қосымша суық, ыстық су алатын орындар қарастырылған. Ондағы арнайы қазандарға су толтырылып қажетіне қарай ойықтан ожауларымен алуға болады. Ыстық су бөлмесінің суфасы кеңірек етіп жасалған, ең ыстық бөлме болғандықтан бухана ретінде пайдаланған. Салқын су бөлмесінде кіре беріс дәліз қиғаштандырылып созылыңқы етіп салынуы салқын ауаның орталық бөлмеге бірден соқпауына лайықталған.

Массаж бөлмесі: Орталық жуыну бөлмесінен кейінгі көлемі жағынан үлкен бөлменің бірі. Құрылымы тік төрт бұрыштан күмбезге ұласады.

Көне көз қариялардың айтуы бойынша массаж бөлмссінде атадан балаға мұра болып қалатын кәсіппен айналысатын арнайы кісілер жұмыс жасаған көрінеді.

Бөлмеде суфаың болмағандығынап массаж қызып тұрмай мәрмәр плита бетінде жасалатынын байқауға болады.

Еденге төселген плиталардың көлемі 1,5x0,8 м, бөлменің биіктігі 4,40 см.

Бастырма. Шығыс моншсына ерекіне көрік беріп тұрған оның солтүстік шығысына орналасқан ашық бастырмасы. Ол шығыс үлгісімен ХХІ басында қайта қалпына келтірілген.

Моншаға түсу ережелері (XI ғасыр әдеби мұрасынан) :

Балам саған айтам : -моншаға қарныңды толтырып барма, - ол залал, күнде бара берме, - ол зиян... Моншаға екі күнде бір рет барған жөн. Қыста да, жазда да денеңді үйрету үшін алдыңғы бөлмеде біраз бол, келесі болмеде де аялда, сонан кейіп ғана ыстық, бөлмеде масаттануыңа болады. Бірақ онда да көп отырып қалма.

Моншаның ыстығы тәніңе толық әсер еткен соң оңаша бөлмеге барып жуын, басыңды жу.

Моншада тәніңе ыстық-суық суды құя берме, отыр да шарқын біл. Оцамін бөлме бос болса бақыттымын деп біл. Өйткені, ғұламалар бос моншаны олжаның олжасы деп есептеген. Шығарда шашыңды құрғат, сулы шашпен тысқа шығу марасатты және құрметті адамдарға лайықсыз. Сулы шашпен тысқа шығып, қадірлі қауымға көріну - әдепсіздік.

Моншада сыра-су ішуден аулақ бол. Бұл өте зиян және депеңнің ісінуі мүмкін. Егер мұнда ішіп келген болсақ, мастықты басу үшін аздап су жұтқан да жөн...

Моншаның құдіреті. Адам тәнінен тердің көптеп бөлінуы арқылы оргамизмде қышқылдану процестері күшейеді, зат алмасуы ұлғаяды, бүйректің жұмысы жеңілдейді. Жылылық пен суықтықтың кезек алмасуы нәтижесінде терідегі дем тесіктері біресс кеңіп біресе тарылып, қан айналымы мен жүрек қызметі жақсарады.